22. þáttur: Kennslan á Vatnsleysuströnd um 1900

Kristindómur var aðalnámsgrein flestra skóla fram yfir aldamót 1900 og margir kennarar prestlærðir. Ögmundur Sigurðsson, Guðmundur Finnbogason og fleiri gagnrýndu þann þululærdóm að kenna kverið mjög rækilega og koma börnunum þannig fram til fermingar.

Sigurður Jónsson, kennari, skrifaði um þvingunarnám, að börnin skilji ekki eitt einasta orð og verði leiðitöm, falli í vantrúaröldu sem þá gekk yfir landið. Slíkt ístöðuleysi stafi af rangri kristindómsfræðslu, kverkennslu. Biblíusögur væru fallnar til að ráða bót á þessu – að segja léttar, skiljanlegar sögur, en guðfræðin í kverinu kæmi síðar. Vaxandi gagnrýni kom einnig frá prestum, að kristindómurinn væri kenndur eins og nauðung, en ekki daglegt líf. Snemma á 20. öld hvarf svo kverið að mestu úr skólanáminu og vék fyrir biblíusögum, en kirkjan sá sjálf um fermingarfræðslu, en hart var tekist á um þetta við setningu fræðslulaganna 1907.

Við fermingarfræðslu var börnunum raðað upp í kirkjunni eftir kunnáttu. Í fyrstu barnaskólunum mun slík uppröðun í skólastofur hafa tíðkast. Um aldamótin 1900 voru einkunnir gefnar daglega í mörgum barnaskólum. Sumum kennurum mislíkaði það, en mörgum foreldrum líkaði það vel, fyrir metnaðar sakir. Svo lögðust daglegar einkunnir af, en gefin einkunn viku- eða mánaðarlega og börnunum stundum raðað eftir því.

Engar sögur fara af svo tíðri einkunnagjöf og uppröðun í skólunum á Vatnsleysuströnd. Alla tíð hafa verið haldin vorpróf og miðsvetrarpróf (jólapróf) og lengi vel gefið upplestarfrí dagana áður. Gefið var í tölum (1 – 8) eða í orðum. Að sögn Stefáns Thorarensen fengu nemendur á fyrstu árum skólans einkunnir eins og dável, vel, vel laklegt og laklegt. Alltaf voru prófdómarar, en það var lögboðið frá 1907. Stundum voru það prestarnir, stundum formenn skólanefndar eða fyrrum skólastjórar. Vorið 1909 var Ögmundur Sigurðsson prófdómari á Vatnsleysuströnd, þá orðinn skólastjóri Flensborgarskóla.

Í Suðurkotsskóla voru börnin jafnan í einni stofu og einn kennari. Í pistli í Ísafold 1879 gælir Stefán við þá hugmynd að bæta við kennara og skólastofu og kenna í 2 bekkjum, en til þess skorti fé.

Fyrstu ár skólans voru kennslugreinar lestur, skrift, reikningur, kver, biblíusögur og söngur. Þeir, sem best voru að sér áttu þess kost að læra að auki landafræði, sögu, réttritun og dönsku. Handavinnukennsla var í boði fyrir stúlkur, en aðsókn dræm og féll niður sum árin. Kennt var kl. 10 – 14:30 sex daga vikunnar og hver kennslustund 60 mínútur. Kennt var 1. okt. til 31. mars.

Fyrsta veturinn, 1872-'73, voru 22 börn í almennri kenslu (15 drengir og 7 stúlkur) og 8 unglingar í sérstakri kenslu, þar af ein stúlka. Þá voru 10 börn heimilisföst í skólanum. Mörg voru styrkt af Thorkilliisjóði. Guðmundur í Landakoti kom vikulega og kenndi söng, stundum með orgelleik í kirkjunni.

Annan veturinn, 1876-'77, voru kennslugreinar: Lestur 5 stundir á viku, skrift 5 st., lærdómsbók (kverið) 6 st., biblíusögur 4 st., reikningur 4 st. Að auki var 6 börnum kenndur söngur daglega í sambandi við bænir sem þau voru látin fara með.

Veturinn 1877-'78 voru 24 nemendur í „almennri kennslu" og auk þess voru 4 nemendur sem nutu „sérstakrar kennslu" (sbr. 13. grein reglugerðar skólans frá 1872). Í skólanum voru haldin inntökupróf að hausti, miðsvetrarpróf 23. des. og vorpróf í lok mars. Kennslufyrirkomulag var svipað næstu ár.

Veturinn 1895 voru 37 börn í skólunum, 10-14 ára. Kenndu þeir Sigurjón Jónsson í Suðurkoti og Jón G. Breiðfjörð í stofunni á Þórustöðum. Það ár hafði verið komið fyrir á bæjum í grennd við Brunnastaði þremur krökkum úr Njarðvíkum. Séra Árni var skólanefndarformaður og mun hafa ráðið mestu.

1903-'04 var kennt bæði í Norður- og Suðurkotsskóla. Í Suðurkoti kenndi Þórður Erlendsson 28 börnum á aldrinum 7-14 ára, í tveimur deildum. Í eldri deild var kennt kver, biblíusögur, lestur, skrift, reikningur, saga, landafræði, náttúrusaga og danska, en í yngri deild 5 fyrst töldu greinarnar.

Í Norðurkoti kenndi Sigurgeir Sigurðsson 19 börnum á aldrinum 8-14 ára. Kennsla fór fram á sama hátt og í Suðurkoti, nema hvað Sigurgeir bauð nemendum sínum ekki upp á dönsku.

Haustið 1907 kenndi sr. Árni Þorsteinsson 20 nemendum í Norðurkoti. Í nýendurbyggðu skólhúsinu í Suðurkoti kenndi Ólafur Guðjónsson 21 nemenda. Ólafur var gagnfræðingur frá Flensborg 1897 og hafði áður kennt í heimasveit sinni, Grímsnesi.

Veturinn 1908-'09 voru sömu kennarar. Ólafur fékk berkla, varð að hætta kennslu um veturinn og lést um vorið og annar fenginn í hans stað. Sótthreinsa þurfti hús og búnað og voru bækur Lestarfélagsins Baldurs lokaðar niðri í kössum í hálfa öld, af ótta við smit.

í Suðurkoti voru 16 nemendur, 7 drengir og 9 stúlkur, 10-14 ára (sem þá var orðinn skólaskyldualdur). Námsgreinarnar voru: lestur (3 stundir á viku), skrift (4 st.), réttritun (3 st.), náttúrufræði (4 st.), kristinfræði (6 st.), landafræði (3 st.), saga (3 st.), og reikningur (6 st.). Eldri börnin (12-14 ára), sem voru 7, lærðu allar þessar greinar, en hin yngri (10-11 ára), ásamt tveimur af eldri börnunum, lærðu móðurmálsgreinarnar, náttúrufræði, kristinfræði og reikning.

Í Norðurkoti voru nemendur 19, allir á eldra stiginu, 7 drengir og 12 stúlkur. Námsgreinar voru hinar sömu nema Árni kenndi jafnframt söng og leikfimi. Árni segist hafa varið til söngkennslu 1/2 til 1 klukkustund tvisvar í viku, ýmist með eða án hljóðfæris. Leikfimin var einkum stökk, glímur og ýmsar líkamsæfingar, göngulag og fleira, eflaust að hluta til úti, því skólastofan var aðeins u.þ.b. 12 m².

Árið 1909 styrkti Thorkillisjóður 133 skólabörn, þar af voru 52 í Reykjavík og 11 í Vatnsleysustrandarhreppi. Styrkurinn var yfirleitt 20 kr. á barn á ári, þar til 1913 að styrkir þessir lögðust af.

Myndin sýnir bókhald Skólasjóðs 1907-08. Næstu 15 ár var ársveltan nálægt 800-1400 kr. Árslaun kennara voru rúmlega 400 kr. en fóru svo upp í 800 um 1920.

Af tekjum komu um 400 kr úr landssjóði, 300 úr hreppssjóði og 200 úr Thorkilliisjóði meðan hann styrkti fátæk börn, en því var hætt 1913. Frá 1908, eða fyrr, átti skólinn 3 jarðir og fengust af þeim um 130 kr árlega í leigu. Mörg árin fengust 5-70 kr í leigu skólahúss fyrir skemmtanir, m.a. frá Ungmennafélaginu 1908-1915, en mikið af þeim tekjum fór í ræstingu. Af lánum vegna byggingar skólahúsanna þurfti að greiða árlega 100-200 kr. Kol til kyndingar kostuðu sitt, 50-200 kr á ári. Bókhaldskostnaður var 8 kr. á ári.

Samkvæmt fræðslulögunum 1907 skyldi 5 manna skólanefnd kosin af hreppsnefnd til þriggja ára. Ný reglugerð fyrir skólann er færð í Gjörða- og bréfabókina 1912 (6 bls.), samþykkt af skólanefndinni 26. okt. og staðfest af stjórnarráði Íslands 16. nóv. 2012.  Líklega hefur upprunalega reglugerðin frá 1872 gilt til þess tíma – og horfði nú margt til framfara, en ekki allt.

Í reglugjörðinni segir að það sé ætlunarverk skólanns að veita nemendum sem staðbesta þekkingu í þeim fræðigreinum sem lögboðið er að kenna börnum til 14 ára og hafa heillavænleg áhrif á hugsunarhátt þeirra.

Skólin byrjar 1. október og endar 30. apríl. Kennslan byrjar kl. 10 og endar kl. 3, alls 5 stundir á dag. Hver kennslustund er 50 mínútur, 10 mínútna hlé á milli. Jólaleyfi er frá þorláksmessu til 2. janúar, að báðum dögum meðtöldum, páskaleyfi frá miðvikudegi fyrir pálmasunnudag til 3ja í páskum.

Börnin skulu haga sér siðsamlega og sýna kennaranum virðingu og hlýðni. Þau mæti í skólann og hafi með sér bækur og annað sem þarf. Verði misbrestur á þessu og sé efnaleysi um að kenna skal börnunum lagt til af skólasjóði bækur og ritföng og það annað sem kennslan krefur.

Börn sem sýkjast af næmum sjúkdómi mega ekki sækja skólann fyrr en þau eru læknuð að fullu. Hægt er að vísa úr skóla, um stundarsakir eða að fullu, börnum sem hegða sér ósæmilega eða brjóta reglur. Börn sem njóta kennslu í skólanum – og þau sem yngri eru en 10 ára – skulu ganga undir hið opinbera próf í skólanum, eftir reglum sem yfirstjórn fræðslumála setur.

Kenna skal íslensku (8 st.), kristinfræði (6), reikning (5), sögu (3), landafræði (3), náttúrufræði (3) og söng (2), samtals 30 kennslustundir á viku. Má færa stundir til eftir aldri og deildaskiptingu. Hér er ekki minnst á íþróttir, ekki dönsku, né neins konar mynd- og handmennt.

Reglugjörð þessi getur ekki talist vera frumleg ritsmíð. Eftir að Alþingi hafði samþykkt fræðslulögin 1907, afréð fræðslumálastjórnin að láta semja fyrirmynd að reglugjörð handa barnaskólum í landinu og senda hana öllum skólanefndum til leiðbeiningar. Árið 1908 samdi skólanefnd Vestmannaeyja reglugjörð og er hún keimlík umræddri reglugjörð Vatnsleysustrandarskólans, flestar greinarnar eins. Þó er munur á. Í Vestmannaeyjum er gert ráð fyrir kennslukaupi (skólagjöldum), 15 kr fyrir hreppsbörn og 30 fyrir aðkomubörn, en ekki hér. Í Vestmannaeyjum er ekki tiltekið páskafrí. Vestmannaeyingar geta um 3 mánaða gagnkvæman uppsagnarfrest kennara. Í Vestmannaeyjum skal kenna leikfimi, en réttritun ekki nefnd. Handavinna á hvorugum staðnum (þó tiltekin í fyrirmynd reglugerðarinnar) – og þá ekki heimilisfræði sem voru á þessum tíma nær eingöngu í kvennaskóla.

Heimildir: Gunnar M. Magnúss. Saga alþýðufræðslunnar. Greinar um skólann á Vatnsleysuströnd í Faxa 1982 og 1990. Stefán Thorarensen. Skýrsla um skólahald 1876-1879. Ísafold. 29.3.1879, einnig í Víkverja 1874, Skólasjóðsbók og Gjörðabók barnaskólanna á Vatnsleysuströnd og dagbækur. Kennaratal á Íslandi. Almenningsfræðsla á Íslandi fyrra bindi. Saga barnafræðslunnar í Vestmannaeyjum, á Heimaslóð.  Prestþjónustubók Stefáns Th.